Dân gian truyền lại rằng: Bến Đông Bộ Đầu xưa, bắt đầu từ quãng sông Hồng nay là dốc Hàng Than, kéo dài xuống ô Tây Luông (nay là khu vực Nhà hát lớn, Hà Nội). Ngày 21/1/1258, dưới sự chỉ huy của vua Trần Thái Tông trên bến sông này đã diễn ra trận đánh quyết liệt, đánh tan quân Nguyên, giải phóng Thăng Long. Đến thời Hậu Lê, vào năm 1785, dân vạn chài Biện Dương, Đông Trạch, Lãng Hồ, Trúc Võng, Cơ Xá đã dựng đền thờ Đức Thánh Trần. Ông Trần Văn Hai đang trông coi đền Sơn Hải cho tôi biết thêm: đền Sơn Hải xưa được xây trên đất bãi sông Hồng thuộc địa phận thôn Cơ Xá, tổng Tả Túc, huyện Thọ Xương. Nơi đây hoang vu, dân chủ yếu sống nghề chài lưới trên sông Hồng nên đến đầu thế kỷ XX, tư bản Pháp mới mở đường đất nối đầu phố Balnuy (nay là phố Trần Nguyên Hãn) qua bãi đất rộng ven sông ra bến tàu thuỷ của hãng Sauvage (Xô-va) và tàu chở khách của người Hoa, sau này, con đường đất có tên là phố Fellonneau (sau khi Hà Nội giải phóng đổi thành phố Hàm Tử Quan).

Theo lời các cụ cao niên kể lại, mùa đông năm 1946, địch thả bom pháo, lửa cháy rừng rực suốt đêm trên khu Phúc Xá, đền bị cháy, còn dân phải chạy vào trong đê, ở tạm trên các phố Hàng Muối, Hàng Mắm, Lò Sũ…..Sau đó, Pháp chiếm đóng thành phố nên dân vạn chài đã rước bài vị, xuống thuyền đinh để thờ. Ông Hai dẫn tôi đến nơi để bài vị, kiệu thu nhỏ, tượng Đức Thánh Trần Hưng Đạo cũng thu nhỏ, chỉ cao khoảng 50 cm, tất cả để dưới lòng thuyền đinh. Đến năm 1984, đền được xây dựng lại trên thửa đất hiện nay, giáp sông Hồng, đồ tế tự và tượng Thánh mới được rước lên bờ. Câu chuyện kỳ lạ về tâm thức dân gian, về lòng ngưỡng mộ, tôn thờ Trần Hưng Đạo và các vị tướng nhà Trần hiển hiện theo từng di vật linh thiêng đã được lòng dân gìn giữ qua bao cơn binh lửa, loạn lạc, hưng phế… Đặc biệt, chính giữa hậu cung là bài vị vua Trần Nhân Tông đã được nhà đền giữ gìn và mang xuống thờ dưới thuyền đinh từ sau khi đền bị thiêu huỷ năm 1946.

Gần ba thập kỷ qua, nhờ tấm lòng công đức của khách muôn phương, đền Sơn Hải đã đựơc tôn tạo khang trang hơn trước. Trước của tam quan, trên lầu cao, tượng Trần Hưng Đạo đúc đồng nguyên khối cao 3 mét, nặng 1,7 tấn, tay cầm kiếm hùng dũng, hướng ra sông Mẹ. Trong gian Điện tiền thờ tướng quân Phạm Ngũ Lão cùng Lục bộ các tướng: bên phải là Đô dũng tướng quân, Trần Thông tướng quân, Địa lôi tướng quân. Bên trái là ba anh em Hà Bổng-Hà Chương-Hà Đặc người dân tộc đã có công đánh giặc Nguyên-Mông trên quê hương các ông. Đây là nét riêng biệt của đền Sơn Hải mà một số đền khác thờ Phạm Ngũ Lão, nhưng không thờ ba anh em họ Hà.

Gian giữa đền Sơn Hải thờ Trần Hưng Đạo, Yết Kiêu, Dã Tượng và bốn vương tử, con trai Trần Hưng Đạo.

Xem thêm|: Nhà Xe Trung Tín: Cập nhật giá, trạm dừng, sđt, tuyến và giờ chạy

Gian giữa đền thờ Đức Thánh Trần uy nghi, bức hoành phi Khí tráng sơn hà và đôi câu đối ghi lại chiến công Đông Bộ Đầu hiển hách:

Nguyên soái trầm bạch thuỷ, truyền thư vạn kiếp trấn Nam Bang

Trần thánh hiển thanh sơn, minh kiếm Bộ Đầu tiêu bát quái

Dịch nghĩa:

Quân Nguyên bị đánh chìm ở sông Bạch Đằng còn lưu sử sách nước Nam

Đức Thánh Trần như núi cao, sáng rỡ kiếm linh thiêng diệt giặc ở Đông Bộ Đầu

Xem thêm|: Tổng hợp 4 hình ảnh ly cà phê đẹp nhất hay nhất được cập nhật

Đặc biệt, hai tướng giỏi là Yết Kiêu và Dã Tượng cũng được thờ ở điện và được đặt hàng trên bốn nam tử của Trần Hưng Đạo: Đệ nhất vương tử Trần Quốc Nghiễn, Đệ nhị vương tử Trần Quốc Hiến; Đệ tam Hưng nhượng vương Trần Quốc Tảng; Đệ tứ vương tử Trần Quốc Uất. Hai bên gian tiền tế thờ 18 tướng tài thời Trần: Đỗ Khắc Chung, Trần Khánh Dư, Trần Bình Trọng, Trần Quốc Toản, Lê Phụ Trần, Nguyễn Chế Nghĩa, Nguyễn Khoái, Nguyễn Địa Lôi…

Gian Hậu cung đền Sơn Hải, phối thờ Trúc lâm Tam Tổ.

Gian Hậu cung phối thờ Trúc lâm Tam Tổ – Phật hoàng Trần Nhân Tông, thiền sư Pháp Loa, thiền sư Huyền Quang. Ba pho tượng được tôn tạo uy nghi trên cao với bức đại tự Nam thiên nhất phái. Dưới ba vị Trúc lâm tam tổ, bên trái thờ Thượng tướng Trần Quang Khải, bên phải thờ Chiêu Văn Vương Trần Nhật Duật. Đôi câu đối ca ngợi công đức của triều Trần, sáng mãi niềm tự hào dân tộc:

Kế tự truyền tôn, rực rỡ mấy ngàn thu

Xem thêm|: Tổng hợp 4 nhà ngày xưa hay nhất được cập nhật

Trần tộc anh hùng vang lừng ba bẩy cõi

Cùng ở hàng cao nhất của gian hậu cung với ba vị Trúc lâm Tam Tổ, dân gian còn phối thờ An sinh vương Trần Liễu và Vương Mẫu – Cha và Mẹ Trần Hưng Đạo

Hàng năm, đền Sơn Hải có lệ lấy ngày giỗ Đức tổ nhà Trần, Đức Thánh Trần và các nam tử, lấy đó làm tiết: Ngày 17 tháng Giêng giỗ Thái Thượng Hoàng Trần Thừa và đó cũng là lễ Thượng Nguyên của năm mới. Ngày 24/4, giỗ con cả Trần Hưng Đạo là Trần Quốc Nghiễn, và đó cũng là lễ vào hạ. Ngày 20/8, giỗ Trần Hưng Đạo còn gọi là Giỗ Cha, như dân gian vẫn lưu truyền câu ca: Tháng Tám giỗ Cha/ Tháng Ba giỗ Mẹ cũng là lễ ra hạ. Ngày 17 tháng Chạp, giỗ Hưng chí vương Trần Quốc Uất, con út của Trần Hưng Đạo là dịp làm lễ Tất niên.

Nhớ ơn người anh hùng dân tộc, đúng dịp giỗ Đức Thánh Trần, ngày 20/8/2003, Đại tướng Võ Nguyên Giáp đã ra đền Sơn Hải dâng hương. Năm 2010 vừa qua, kỷ niệm 1000 năm Thăng Long, đền Sơn Hải dược công nhận là di tích lịch sử văn hoá của thành phố. Dịp 20/8 tới, quận Hoàn Kiếm sẽ làm lễ trọng thể, kỷ niệm 5 năm công nhận di tích lịch sử văn hóa.

Bên sông Hồng ngàn năm sóng vỗ, thắp nén hương thơm lên dâng lên Đức Thánh Trần và các võ tướng tài danh, lẫm liệt ta như nghe vang vọng tiếng thơ hào sảng của vua tôi nhà Trần: Chương Dương cướp giáo giặc/ Cửa Hàm Tử bắt thù/ Thái bình nên gắng sức/ Non nước ấy ngàn thu.

Ths .Phạm Kim Thanh